Η πολυβραβευμένη εκπρόσωπος των Γραμμάτων έφυγε σε ηλικία 75 ετών – Η κηδεία Πέμπτη 11:30 Αγ. Ζώνη και η ταφή Νεκροταφείο Ζωγράφου

|> Μια μεγάλη και πολυβραβευμένη ποιήτρια και μοναδική μεταφράστρια έφυγε χθες από τη ζωή σε ηλικία 75 ετών. Πρόκειται για τη Τζένη Μαστοράκη, που τον θάνατό της τον γνωστοποίησε ο αδελφός της Νίκος Μαστοράκης, γράφοντας στο Facebook:

«Η Τζένη μας έφυγε. Άφησε σήμερα την τελευταία της δύσκολη ανάσα. Η μικρή μου αδελφή, σημαντική ποιήτρια, μητέρα, γιαγιά και αδελφή, που μας αγάπησε πολύ και που την αγαπήσαμε, την αγαπάμε και θα την αγαπάμε. Σας παρακαλώ, αντί για συλλυπητήρια, δώστε την αγάπη σας σε εκείνους που κρατάτε πολύτιμους στη ζωή σας».

Η Τζένη Μαστοράκη ήταν 75 ετών, γέννημα θρέμμα Ζωγραφιώτισσα είχε τιμηθεί με το Μεγάλο Βραβείο Γραμμάτων. Αποτέλεσε μία από τις σημαντικότερες ποιητικές φωνές του νεοελληνικού λογοτεχνικού κανόνα. Ανήκε στη λεγόμενη γενιά του ’70, η οποία έθεσε νέες βάσεις, προσανατολισμούς αλλά και ταυτότητα στην ποίηση του 20ού αιώνα.

Η εξόδιος ακολουθία θα πραγματοποιηθεί την Πέμπτη 1 Αυγούστου στις 11:30 π.μ. στον Ιερό Ναό της Αγίας Ζώνης Κυψέλης και η ταφή στο Νεκροταφείο Ζωγράφου.

Για την απώλεια της Τζένης Μαστοράκη, η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη, δήλωσε:

«Η απώλεια της Τζένης Μαστοράκη μας στερεί μία από τις μεγαλύτερες μορφές των σύγχρονων Γραμμάτων μας. Εκπρόσωπος της Γενιάς του 70, μας καταλείπει ένα ποιητικό έργο, το οποίο πέρασε τα σύνορα και γνώρισε πολλές ξενόγλωσσες εκδόσεις. Διακρίνεται για το απόλυτα προσωπικό του στίγμα, αναδεικνύοντας την άρρηκτη σχέση γραφής και ανάγνωσης αλλά και την πολύχρονη βιωματική εμπλοκή της δημιουργού με τη γλώσσα, την ιστορία και τη λογοτεχνία.

Η Τζένη Μαστοράκη υπήρξε κορυφαία μεταφράστρια. Αναμετρήθηκε με κλασικά και σύγχρονα κείμενα της παγκόσμιας λογοτεχνίας, από την πεζογραφία, την ποίηση, το θέατρο, αλλά και εμβληματικά δοκίμια, από διαφορετικές γλώσσες. Μας πρόσφερε μεταφράσεις που αποτελούν σημεία αναφοράς, τόσο για τα ίδια τα έργα, όσο και για τον επανακαθορισμό του μεταφραστικού είδους. Το μεταφραστικό corpus της Τζένης Μαστοράκη, το οποίο συγκρότησε επί δεκαετίες, με αφοσίωση, επίμονη και επίπονη δουλειά, διακρίνεται για τη γλωσσική του ακρίβεια και το ξεχωριστό αισθητικό του αποτύπωμα.

Μέσω της μακράς πορείας της αναδείχθηκε σε μοναδική περίπτωση των ελληνικών Γραμμάτων, που τίμησε με την αδιάλειπτη και ποιοτική, χωρίς εκπτώσεις, προσφορά της. Στο έργο της συνδύασε την ασυμβίβαστη μέριμνα για τη γλώσσα με τη δημιουργική ανάπλαση του παρελθόντος, τη χαρτογράφηση της μνήμης και τη σιωπηλή, αλλά εκφραστικότατη αφομοίωση του βιώματος.

Η Τζένη Μαστοράκη σπάνιος άνθρωπος, σπάνιος δημιουργός, με παραδειγματική αφοσίωση στην Τέχνη, δεν επεδίωξε ποτέ την περιττή και άσκοπη δημοσιότητα. Πρόλαβε, όμως, να χαρεί την αναγνώριση του έργου της, όπως πιστοποιούν οι πολυάριθμες βραβεύσεις της, με εξέχουσα την απονομή του Μεγάλου Βραβείου Γραμμάτων 2020.

Στην οικογένειά της και στους φίλους της, απευθύνω τα πιο ειλικρινή μου συλλυπητήρια».

Συλλυπητήρια από την Εταιρεία Συγγραφέων

Με μεγάλη θλίψη πληροφορηθήκαμε τον θάνατο της διακεκριμένης ποιήτριας και μεταφράστριας, μέλους της Εταιρείας Συγγραφέων, Τζένης Μαστοράκη. Η Τζένη Μαστοράκη γεννήθηκε το 1949 στου Ζωγράφου. Σπούδασε Βυζαντινή Φιλολογία στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Πρωτοεμφανίστηκε στα Γράμματα με ένα ποίημά της που περιλήφθηκε στην “Αντι-ανθολογία” του Δημήτρη Ιατρόπουλου, το 1971. Δημοσίευσε τέσσερεις ποιητικές συλλογές: Τα διόδια (1972), Το σόι (1978), Ιστορίες για τα βαθιά (1983), Μ’ ένα στεφάνι φως (1989). Ποιήματά της έχουν μεταφραστεί σε διάφορες γλώσσες και έχουν δημοσιευτεί σε ανθολογίες και περιοδικά στο εξωτερικό. Ανήκε στη Γενιά του ’70.

Υπήρξε συστηματική μεταφράστρια από την αγγλική, τη γερμανική, την ιταλική και την ισπανική γλώσσα. Το 1989 βραβεύθηκε από το Πανεπιστήμιο Κολούμπια με το βραβείο Thornton Niven Wilder για το μεταφραστικό της έργο. Το 1992 βραβεύτηκε επίσης από τη Διεθνή Επιτροπή Παιδικού Βιβλίου (ΙΒΒΥ, International Board on Books for Young People) για τη μετάφραση του παιδικού βιβλίου Ο ταξιδιώτης της αυγής του Κλάιβ Στέιπλς Λιούις. Το 2020 τιμήθηκε με το Μεγάλο Βραβείο Γραμμάτων του Υπουργείου Πολιτισμού.

Εκ μέρους του Δ.Σ. και των μελών της Εταιρείας Συγγραφέων εκφράζουμε τα βαθύτερα και ειλικρινή μας συλλυπητήρια στην οικογένεια και τους οικείους της.

Για την Τζένη, τη φίλη από τα παλιά 

Η αντιπρόεδρος της Εταιρείας Συγγραφέων Έρη Σταυροπούλου, γράφει:

Με την Τζένη Μαστοράκη μάς συνδέουν πολλά με πρώτο το ότι γεννηθήκαμε την ίδια μέρα της ίδιας χρονιάς. Ήταν λοιπόν εύκολο να θυμόμαστε να ανταλλάζουμε ευχές στα γενέθλιά μας! Μας βάφτισαν με μεγαλοπρεπή ονόματα, Ιφιγένεια εκείνη, Ερασμία-Λουίζα εμένα, που γρήγορα τα κρύψαμε πίσω από δισύλλαβα υποκοριστικά.

Πρωτοσυναντηθήκαμε στα έδρανα της Φιλοσοφικής της Αθήνας πρωτοετείς το 1967, εγώ στη Νεοελληνική και εκείνη στη Βυζαντινή Φιλολογία. Με γοήτευσε η φωτεινή και ταυτόχρονα σοβαρή σχεδόν δωρική μορφή της και το υποδόριο χιούμορ της. Αργότερα στην εικόνα της προστέθηκαν το τσιγάρο στο χέρι και η εντυπωσιακή σεμνότητα μαζί με την απλόχερη τρυφερότητα.

Χρόνια αργότερα μου έγραφε: «Αγαπημένη μου Έρη, παλιά μου φίλη. Έχει περάσει καιρός από τότε που κρατούσαμε πυρετωδώς σημειώσεις στο μάθημα των Νέων Ελληνικών, και που το Συναξάριον του Τιμημένου Γαϊδάρου ήταν (συν-πλην) όλη η λογοτεχνία των φοιτητικών μας θρανίων. Κι ωστόσο, μου φαίνεται σαν χτες. Το πολύ, προχτές. Γιατί αυτά που μοιραστήκαμε, από μακριά κι από κοντά, τόσα και τόσα χρόνια, ήταν απείρως περισσότερα. Και πρώτα πρώτα τα γενέθλιά μας!».

Χρόνια δίσεκτα, τα βουβά πρώτα χρόνια της δικτατορίας στο πανεπιστήμιο, με τον απόηχο του Μάη του ’68 και των κινητοποιήσεων στα αμερικανικά πανεπιστήμια να φτάνουν διαθλασμένα και με δυσκολία ως εμάς. Φτάνανε πάντως.

Η επιστήμη μας στραμμένη όλως διόλου στο παρελθόν και ανάμεσα στους καθηγητές ελάχιστες μικρές οάσεις πνευματικής και ψυχικής προσφοράς. Τις διαφυγές του τις όριζε και τις αναζητούσε ο καθένας από μας μόνος του. Η Μαστοράκη είχε ανοίξει από χρόνια το παράθυρο της ποίησης. Στους στίχους της βρίσκουμε σοφά τοποθετημένα τα ψήγματα από όσα είχε τότε σπουδάσει.

Όταν ξανασυναντηθήκαμε στα χρόνια της ωριμότητας, ξέραμε ότι υπήρχαν κοινοί δεσμοί φιλίας, αμοιβαίας κατανόησης, καθώς κι ένα επιπλέον θέμα συζήτησης, οι κόρες μας και η ενασχόληση τους με το θέατρο. Ωστόσο, ένα θέμα που δεν προέκυψε ποτέ στις φιλικές μας συναντήσεις ήταν η ποίηση. Ακόμη κι όταν εγώ ρωτούσα, η Τζένη δεν απαντούσε. Δεν θα χρειαζόταν ίσως, την παρουσία της ποίησης την αισθανόμασταν βαθιά κι οι δυο. Άλλωστε η ίδια έχει πει: «Δεν κουβεντιάζονται τα ποιήματα».

Από τις εμβληματικές ποιήτριες της γενιάς του ’70, δηλώνει εκ των υστέρων για τα κοινά χαρακτηριστικά εκείνης της σειράς ποιητών, που ήταν όμως και τα χαρακτηριστικά της γενιάς μας: «Τα μόνα ‘συστατικά’ που μπορώ να σκεφτώ, αφορούν την κοινή καταγωγή μας: Γεννηθήκαμε από ανθρώπους της Κατοχής και του Εμφύλιου. Βρεθήκαμε φορτωμένοι με κληρονομικά τραύματα, πολιτικά και κοινωνικά, που δεν πολυξέραμε τι να τα κάνουμε. Διανύσαμε σχεδόν συνειδητά (στις διάφορες ηλικίες μας) δύο ανεπανάληπτες δεκαετίες, του ’60 και του ’70. Γνωρίσαμε παράλογες απαγορεύσεις κάθε είδους. Μεθύσαμε με όλα τα απαγορευμένα: βιβλία, μουσικές, ταινίες, ιδέες. Νιώσαμε από τις ίδιες τις συνθήκες την ανάγκη να μιλήσουμε δυνατά, δημοσιεύοντας, άλλοι μέσα σε μια στρατιωτική δικτατορία (σπρωγμένοι από τον άνεμο της «Συνέχειας» και των «Δεκαοχτώ Κειμένων»), άλλοι στο χάος μιας μεταπολίτευσης που ήταν απελπισμένη και κοσμογονική. Προλάβαμε να ζήσουμε, τότε παλιά, μια εποχή όπου τα ποιήματα μπορούσαν ν’ αλλάξουν τον κόσμο».

Η πρώτη συλλογή της εκδόθηκε το 1972, χρονιά αποφοίτησής της από το Πανεπιστήμιο. Τίτλος άμεσα δηλωτικός: Διόδια, η αναγκαία πληρωμή για να αρχίσει κανείς μια νέα διαδρομή. Σε αυτή τη διαδρομή προχώρησε σταδιακά οικοδομώντας με τα δικά της ποιητικά υλικά έναν χώρο που περιχαρακώνει και «κατοικεί». Στις δύο πρώτες συλλογές φρόντισε να αποδομήσει τον υπάρχοντα κόσμο της και στις δύο επόμενες να συνθέσει τον καινούργιο. Στην ποιητική γενιά του ’70, που έχει χαρακτηριστεί ως γενιά της «αμφισβήτησης» ή της «άρνησης» η κατάθεση αυτή της Μαστοράκη θεωρώ ότι συνιστά τη δική της πρόταση, την οποία κατόρθωσε να ολοκληρώσει μέσα στις τέσσερεις ποιητικές της συλλογές.

Από την εξωτερική πολιτική και κοινωνική πραγματικότητα, την οποία σχολιάζει με λόγο λιτό, πέρασε στο ζήτημα των ενδοοικογενειακών σχέσεων, για να καταβυθιστεί κατόπιν στο πιο ιδιωτικό συναίσθημα, τον έρωτα, μέσα σε ένα εξαιρετικά σκηνογραφημένο και εντυπωσιακά σκηνοθετημένο δράμα. Η συνολική κίνηση είναι σαφώς ελικοειδής από έξω προς τα μέσα, προς τον πυρήνα της ύπαρξης. Παράλληλα εντείνεται η συνομιλία της με τον ξένο ποιητικό λόγο, ο διάλογος με τους ομότεχνους που φαίνεται να λειτουργεί επιβοηθητικά για τη δημιουργία εντέλει ενός σταθερού στοιχείου, ενός προστατευτικού πλέγματος για την ψυχή και τον συναισθηματικό κόσμο.

Από την άποψή αυτή δεν μπορώ να μιλήσω για το τέλος της ποιητικής δημιουργίας της Τζένης Μαστοράκη αλλά για την ολοκλήρωση της ποίησής της και την κατοπινή σχεδόν ολοκληρωτική αφιέρωσή της στη μετάφραση με λαμπρά κι εδώ αποτελέσματα.

Μια δήλωση της Τζένη Μαστοράκη στην ”Καθημερινή”

Η Τζένη Μαστοράκη γεννήθηκε στην Αθήνα στις 21 Φεβρουαρίου του 1949 και κάποτε είχε πει στην ‘’Καθημερινή’’:

 «Γεννήθηκα Ιωάννου Μεταξά 14 (σ.σ. σήμερα οδός Δημοκρατίας), στου Ζωγράφου. Στάση Τσιτούρα. Δίπλα στην “Αίγλη”. Γεννήθηκα εκεί ακριβώς, στο σπίτι, τον Φεβρουάριο του ’49. Η μαμά μου έφυγε από την Κλινική του Γερουλάνου, ετοιμόγεννη, και με το παιδί –εμένα–  γυρισμένο ανάποδα, και πήγε να γεννήσει σπίτι, ήταν Εμφύλιος, ήθελε να ’ναι μαζί με τους δικούς της, και είχε και τον αδερφό μου οχτώ χρονών. Την ξεγέννησε μια σοφή μαμή, που την έλεγαν Σταματούλα. Την είχα γνωρίσει μια φορά, στα δέκα μου. Μικρή-μικρή και ζαρωμένη ήταν, πολύ γριά, και τη φοβήθηκα. Στη γέννα, κόντεψα να σκοτώσω τη μαμά μου, που πήγαινε για παιδί-Υδροχόο, κι από τις μέρες και τις νύχτες που παλεύαμε, στο τέλος έβγαλε Ψαράκι (με όλους τους κρίσιμους πλανήτες του στον Υδροχόο). Βγήκα με τα πόδια, μισοπνιγμένη, ήμουνα τεράστια και μαύρη-μαύρη απ’ το μελάνιασμα, ενώ ο αδερφός μου (που είχε γεννηθεί κι αυτός στο ίδιο σπίτι, γιατί τη μέρα εκείνη του 41 έμπαιναν στην Αθήνα οι Γερμανοί) ήταν άσπρος και ξανθός και τριανταφυλλένιος. Την άκουγα χρόνια και χρόνια αυτή την ιστορία. Τι μαύρη που ήμουνα. Πώς έσκουζα. Πώς μ’ είχανε σχεδόν ξεχάσει, από την αγωνία τους για τη μαμά μου. Κι αργότερα, όταν με πειράζανε ότι “με πήρανε απ’ τους γύφτους”, πότε γινόμουνα έξαλλη και πότε έκλαιγα. Ψέματα. Μάλλον έκλαιγα κατά κανόνα».

Όταν πηγαίναμε μαζί σχολείο…

Παντελής Ξανθίδης |> Με τη Τζένη Μαστοράκη και τον (πολιτικό μηχανικό) Δώρη Παπαευαγγέλου το 1958 πηγαίναμε στην Γ’ Τάξη του Δημοτικού Σχολείου Ζωγράφου.  Η αίθουσα βρισκόταν στο πίσω κτήριο του Σχολείου, ‘’μεσοτοιχία’’ με τις κερκίδες του γηπέδου Ζωγράφου. Δασκάλα η κυρία Θεοδώρα…

Εννιά χρόνων μαθητούδια, με τις μπλε ποδιές και τα άσπρα γιακαδάκια…  Είχαμε τη παρεούλα μας και θαυμάζαμε τη Τζένη, ιδιαίτερα επειδή είχε αδελφό τον Νίκο Μαστοράκη! Μπορεί να μην είχε γίνει ακόμα ‘’όνομα’’, αλλά ο Μαστοράκης είχε αναπτύξει δράσεις που τον έκαναν να ξεχωρίζει. Για παράδειγμα, στο πρώτο διάλλειμα κάποιας μέρας μάς λέει η Τζένη ότι «σήμερα θα έλθει ο αδελφός μου με ελικόπτερο στο γήπεδο με την Άννα Φόνσου!». Ελικόπτερο, Άννα Φόνσου… Τι μας έλεγε η Τζένη; Ελικόπτερο σε μία εποχή που το βλέπαμε μόνον σε φωτογραφίες των σινεμά; Και… Άννα Φόνσου;

Έτσι αρχίσαμε να… συνεδριάζουμε για το πώς θα μπορέσουμε να πάμε στο γήπεδο! Πήγαμε και οι τρεις στην κυρία Θεοδώρα, της είπαμε την ‘’είδηση’’ και με τα πολλά καταφέραμε να μας πει: «Άμα ακούσουμε το ελικόπτερο θα βγει όλη η τάξη έξω!».

Ακούστηκε το ελικόπτερο. Βγήκαμε έξω από την τάξη. Το ελικόπτερο προσγειώθηκε. Βγήκαν από μέσα ένας άνδρας και μία γυναίκα. Η Τζένη άρχισε να φωνάζει «Νίκο, Νίκο!..». Αλλά πού ν’ ακούσει ο Μαστοράκης από τον θόρυβο της μηχανής του ελικοπτέρου. Πάντως θα είδε το τσούρμο των μαθητών και θα κατάλαβε… Δεν ξέρω τι ήρθαν να κάνουν στο γήπεδο Ζωγράφου ο Μαστοράκης με τη Φόνσου, αλλά πολύ σύντομα αναχώρησαν κι εμείς επιστρέψαμε στην τάξη…

Ήταν μία θύμηση από τα παιδικά μου χρόνια, η οποία πάντα ‘’ξυπνούσε’’ μέσα μου. Όποτε άκουγα κάτι για την Τζένη Μαστοράκη πάντα έλεγα με καμάρι ότι ήταν συμμαθήτριά μου στην Γ’ Τάξη του Δημοτικού Σχολείου Ζωγράφου. Και πάντα θα το λέω!

> Ο συμμαθητής μας Θεόδωρος Τσίρμπας θυμάται ότι εκείνη την ημέρα η Τζένη βρήκε στο θρανίο της μία μεγάλη σοκολάτα που της είχε αφήσει ο αδελφός της!

Αυτή η φωτογραφία που ανέβασε ο Νίκος Μαστοράκης στο Facebook, όπου είδα την Τζένη όπως την ήξερα τότε -πριν περίπου 70 χρόνια-, στάθηκε η αφορμή για να γράψω αυτό το σημείωμα. Αγαπημένη μου συμμαθήτρια καλό σου ταξίδι…