Έλλειψη αξιών = Αδιέξοδο

|> Φωτεινή Μαστρογιάννη*

|> Ο ναρκισσισμός θεωρείται από αρκετούς ακαδημαϊκούς ως αιτία της οικονομικής κρίσης. Πολλά πανεπιστήμια περιωπής έχουν κατηγορηθεί ότι αποτελούν εκτροφεία ναρκισσιστών ηγετών οι οποίοι πυροδότησαν με τις ενέργειές τους την κρίση. Δεν είναι όμως μόνο τα πανεπιστήμια αλλά και οι ίδιες οι επιχειρήσεις που εκτρέφουν ναρκισσιστές – γενίτσαρους, άτομα που δεν έχουν προσωπική ζωή και προσπαθούν να ανέλθουν στην ιεραρχία της επιχείρησης ποδοπατώντας τους «κάτω» από αυτούς και γινόμενοι «αρεστοί» στους ανώτερους. Ο ναρκισσισμός όμως έχει εξαπλωθεί σε σχεδόν ολόκληρη την κοινωνία.

Η έλλειψη σεβασμού προς τον άλλο που εκδηλώνεται με επιθετικότητα και αδιακρισία, η αποθέωση και επιδίωξη της δημοσιότητας με κάθε τρόπο ακόμα και με αρνητικό, η εκμετάλλευση του σεξ ως μέσου επιδίωξης οικονομικού οφέλους, η αλαζονική συμπεριφορά, η επικέντρωση στο εγώ μέσω σεμιναρίων και ενασχολήσεων αποκλειστικά για την “αυτοβελτίωση”, η πλήρης αδιαφορία για τον συνάνθρωπο, η αίσθηση μιας προσωπικής ανωτερότητας που δεν βασίζεται πουθενά, το ψέμα, η υποτίμηση των γνώσεων που δεν είναι «χρήσιμες» υπό την έννοια του οικονομικού οφέλους που μπορούν να προσκομίσουν στο άτομο, ο φθόνος και η αίσθηση ότι και οι άλλοι μας φθονούν όλα αυτά είναι ναρκισσιστικά χαρακτηριστικά που δεν περιορίζονται μόνο στο επίπεδο της ηγεσίας αλλά έχουν εξαπλωθεί ως μολυσματικός ιός σε όλη την κοινωνία.

Ο ναρκισσιστής λοιπόν είναι ένα άτομο χωρίς ηθικές αξίες και εάν ένα έθνος απαρτίζεται από άτομα που δεν έχουν ηθικές αξίες, τότε δεν μπορεί να είναι ένα έθνος που ενδιαφέρεται για την ελευθερία και την ισότητα όλων των μελών του (Dennehy, 2007).

Η οικονομία για να μπορεί να λειτουργήσει ομαλά δεν λειτουργεί μόνο με το αόρατο χέρι του Ανταμ Σμιθ και να βασίζεται αποκλειστικά στο οικονομικό και κοινωνικό της κεφάλαιο αλλά έχει ανάγκη από την ύπαρξη αξιών. Οι επιχειρήσεις, ως μικρότερες οντότητες της κοινωνίας, που έχουν, ναρκισσιστική οργανωσιακή κουλτούρα δηλαδή μία κουλτούρα εγωκεντρική που βασίζεται στην εκμετάλλευση, δεν έχουν ηθική ταυτότητα. Μπορεί να έχουν διάφορα προγράμματα για την ηθική εντός της επιχείρησης αλλά ο τρόπος λειτουργίας τους να λειτουργεί αντίθετα. Είναι η επιτομή του ναρκίσσου που θέλει να φαίνεται ηθικός αλλά δεν είναι υπεύθυνος.

Οι νεοκλασικοί οικονομολόγοι έδωσαν έμφαση στην αυτονομία και στα ενδιαφέροντα του ατόμου το οποίο παρουσιάζουν ως ορθολογικό ον που επιδιώκει τη μεγιστοποίηση της ωφέλειας και μπορεί να συμμετέχει στη λήψη των οικονομικών αποφάσεων. Το άτομο όμως έχει υποβιβαστεί σε μία οικονομική μονάδα που βρίσκεται σε ανισορροπία μεταξύ αυτών που θέλει και των συναισθημάτων του αλλά και των λόγων για τα οποία τα θέλει. Η ύπαρξη ισορροπίας δημιουργεί αυτό που καλείται ολοκληρωμένη προσωπικότητα κάτι που δεν έχουν οι ναρκισσιστές. Η προσήλωση στο Εγώ που δείχνουν οι ναρκισσιστές τους καθιστά ανίκανους να είναι αλληλέγγυοι στους άλλους ή να φροντίσουν για το κοινό καλό.

Όταν όμως η κοινωνία και το πολιτικό και κοινωνικό σύστημα προάγουν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια δηλαδή δεν το άτομο δεν θεωρείται μόνο ως οικονομική μονάδα αλλά θεωρείται άνθρωπος με διάνοια και ελευθερία που μπορεί ελεύθερα να ασκήσει τα δικαιώματά του ως πολίτης, όταν η κοινωνία φροντίζει για το κοινό καλό, για το δικαίωμα στην ευημερία του κάθε ανθρώπου και προάγει την αλληλεγγύη, τότε δημιουργεί ηθικές αξίες.

Αναφορικά με την οικονομία, έχει διαπιστωθεί ότι δεν αρκούν μόνο οι φυσικοί πόροι και ο παράγοντας εργασία για την αύξηση της παραγωγικότητας αλλά ότι το σύστημα της αγοράς ανθεί στην κυριολεξία όταν λειτουργεί εντός ενός ηθικού πλαισίου όπου η ασυδοσία τιμωρείται.

Σύμφωνα με τον Colombo (2009), η έλλειψη ηθικών αξιών προκαλεί τις κρίσεις στην οικονομία. Η έλλειψη εμπιστοσύνης δημιουργεί άχρηστα κόστη παρακολούθησης των συναλλαγών, αναλαμβάνεται μεγαλύτερος κίνδυνος από ότι είναι απαραίτητος για τα χρήματα των ανθρώπων (βλ. ανήθικη και ανεύθυνη συμπεριφορά των τραπεζών), πωλούνται προϊόντα που βλάπτουν τους ανθρώπους και αυξάνονται οι απάτες. Φυσικά δεν αρκεί η σύνδεση των ηθικών αξιών με την οικονομία για την επίλυση του προβλήματος αλλά πρέπει να ακολουθηθεί μία ολιστική προσέγγιση η οποία να λαμβάνει υπόψη της την ιστορία, τον πολιτισμός, το πολιτικό σύστημα, την τεχνολογία αλλά και την εταιρική διακυβέρνηση.

Κατά κάποιους ο ναρκισσισμός είναι αποτέλεσμα του καπιταλισμού ενώ για τους υπέρμαχους του καπιταλισμού, το σύστημα της ελεύθερης αγοράς δεν μπορεί να λειτουργήσει σωστά εάν αυτοί που είναι υπεύθυνοι για τη λήψη αποφάσεων δεν έχουν ηθικές αξίες πέραν των τεχνικών τους γνώσεων.

Θεωρείται σημαντική η ύπαρξη τεσσάρων βασικών αξιών: της σύνεσης υπό την έννοια της ικανότητας διάκρισης των ηθικών και τεχνικών πλευρών μίας κατάστασης, της δικαιοσύνης που περιλαμβάνει την έντιμη και ανοικτή επικοινωνία αλλά και την εντιμότητα στις συναλλαγές (παλιά έλεγαν ότι «αυτός/ή έχει πρόσωπο στην κοινωνία», έκφραση που χάθηκε σήμερα), του σθένους υπεράσπισης του σωστού και αναφοράς των κακώς κειμένων και τέλος της αρχής της εγκράτειας υπό την έννοια ότι το άτομο κρατά τις υποσχέσεις του, είναι υπεύθυνο και έχει προσωπική ακεραιότητα. Κάποιος πιθανόν να πρόσθετε και περισσότερες ηθικές αξίες από αυτές που αναφέρουν οι μελετητές.

Η συζήτηση για τις ηθικές αξίες είναι πλέον παγκόσμια, δυστυχώς στη χώρα μας είναι περιορισμένη. Η κοινωνία όμως έχει φτάσει σε αδιέξοδο λόγω της έλλειψης αξιών και της ύπαρξης ναρκισσιστικών συμπεριφορών. Θα μπορέσει να τις αποβάλλει και να κάνει μία νέα επανεκκίνηση προς μία υγιέστερη κατεύθυνση ή είναι πλέον πολύ αργά;

(*) Η κα Φωτεινή Μαστρογιάννη, είναι οικονομολόγος, συγγραφέας, καθ. ΜΒΑ,  καθηγήτρια Μάρκετινγκ στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα ΜΒΑ του Ελληνοβρετανικού Κολλεγίου.

Ενδεικτική βιβλιογραφία
Cessario, R. 2001. Introduction to Moral Theology. Washington, D.C.: Catholic University of America Press.
Cohen, N. 2005. “We All Have Personality Disorders Now.” Newstateman 18:30–31.
Colombo, R. 2009. “A Crisis of Character.” http://www.huffingtonpost.com/.
Dennehy, R. 2007. “The Illusion of Freedom Separated from Moral Virtue.” Journal of Interdisciplinary Studies 19, nos. 1–2:19–39.